Szanowni Państwo! Drodzy Koledzy i Koleżanki!
W imieniu Przewodniczącej Komisji Historii Miast PAN dr hab. Urszuli Sowiny, prof. PAN, Przewodniczącego Gdańskiego Oddziału IH PAN prof. dr hab. Edmunda Kizika oraz Gospodarza Konferencji prof. dr hab. Wiesława Długokęckiego (IH UG) pragniemy Was serdecznie zaprosić na kolejną edycję Forum Młodych Badaczy Miast.
Temat wiodący Forum:
„Dobro wspólne” w miastach na przestrzeni dziejów
W ramach tegorocznego Forum Młodych Badaczy chcielibyśmy podjąć różnorodne zagadnienia związane z realizacją idei dobra wspólnego w miastach w epoce przedindustrialnej. Chcielibyśmy wskazać korpus zagadnień obejmujących realizację idei dobra wspólnego, a także wyróżnić obszary charakterystyczne dla danego okresu. Interesują nas zarówno zasięg, metody i narzędzia (prawne, infrastrukturalne, personel), którymi próbowano realizować tę ideę w przestrzeni miejskiej, w handlu, gospodarce, życiu społecznym itp., a także ewolucja samej idei na przestrzeni dziejów.
Pojęcie „dobra wspólnego” (utilitas publica, bonum commune, Gemeiner Nutz, Gemeinwohl) nie ma jednej ustalonej definicji. W okresie średniowiecza pojęcie to było ideałem ziemskiej rzeczywistości, który przedstawiał politycznie zorganizowane wspólnoty. Dobro wspólne funkcjonowało jako nadrzędny cel ładu ziemskiego regulującego wszelkie sfery życia ludzkiego w jego pragmatycznym wymiarze. Pan terytorialny i władze miast byli zobowiązani, w zakresie swoich politycznych działań, do realizacji idei dobra powszechnego/wspólnego „Gemeiner Nutzen” (bonum commune, utilitas publica) mieszkańców miasta. W powszechnym wyobrażeniu nt. władzy i obowiązków panującego w ogóle, do dziś panuje przekonanie, że powinien on zabezpieczać podstawowe potrzeby swych poddanych. Rozumiane były one jako suma interesów jednostek, ograniczonych jednak autorytetem politycznym władcy/rządzących miastem, którzy ucieleśniać mieli obowiązek i wolę działania na rzecz dobra wspólnego.
Źródłem tej nauki była filozofia św. Tomasza z Akwinu (1224/1225-1274), a pośrednio „odkrycie” i recepcja w II poł. XIII w. tekstu „Etyki Nikomachejskiej” Arystotelesa i jego nauk o państwie. Stanowiła ona, że człowiek ma z natury przyrodzoną potrzebę życia we wspólnocie, które są źródłem tworzenia przez niego wszelkich form politycznych i religijnych. Społeczna odpowiedzialność i troska o dobro wspólne jest podstawą każdej społeczności. Opierają się na sprawiedliwości i szczęściu każdego człowieka z osobna. Według św. Tomasza cel każdej politycznej wspólnoty opiera się na samoorganizacji i zaspokojeniu potrzeb każdego człowieka – jego zabezpieczeniu materialnym, lecz także intelektualnym, moralnym i duchowym.
W dalszej perspektywie chodzi o prowadzenie przez jednostki cnotliwego życia i poprzez to doprowadzenie ich do vita beata. W nauce św. Tomasza odpowiedzialność wspólnoty politycznej za duchową kondycję każdej jednostki ma w należyty sposób przygotować każdego człowieka na nadejście Sądu Ostatecznego. Stąd zatem wypływał obowiązek moralny rządzących do troszczenia się także o „prawe” i moralne życie swych poddanych.
W okresie nowożytnym, w czasie reformy kościoła, ucieleśnieniem tej idei były hasła głoszone przez licznie działających wówczas reformatorów, którzy jak choćby Tomasz Münzer, głosili wspólnotę dóbr. Idee wdrożoną zresztą później w życie przez Jana z Lejdy w jego „Królestwie Syjonu”. Na znaczeniu zyskała również – będąca dobrem wspólnym mieszkańców miast – informacja, która przedostawała się do obiegu publicznego, już nie tylko za pośrednictwem kościelnych ambon, czy listów, ale także w formie kalendarzy oraz rękopiśmiennych i drukowanych gazet.
W XVIII wieku na łamach tych ostatnich zamieszczano liczne dane statystyczne, które wskazywały zarówno poszczególnym państwom, jak i miastom kierunek zmian, które należałoby wdrożyć w celu poprawy sytuacji życiowej ich obywateli. Statystyka będąca swoistymi „okularami państwa” (Staatsbrille), a per analogiam również „okularami miasta” (Stadtbrille) odegra w okresie późniejszym kapitalną rolę, przyczyniając się do znacznej poprawy funkcjonowania miast, a tym samym do zachowania i przedłużania największego dobra ich obywateli, tj. życia.
Władze miast odwoływały się do idei dobra wspólnego w zapisach wilkierzy miejskich, statutów cechowych i brackich, które miały być narzędziem porządkującym życie wewnętrzne miasta w prawie każdym obszarze życia. Podobną rolę spełniały wydawane w odniesieniu do miast ustawy antyzbytkowe (lex sumptuaria). Odwołania do idei dobra wspólnego odnaleźć można nie tylko w piśmiennictwie prawnym, lecz także na kartach kronik, kazań, poezji czy alegorii przedstawień ikonograficznych.
Do podstawowych obszarów realizacji dobra wspólnego zalicza się najczęściej, kwestie/sprawy:
- wyżywienia (np. kwestia sprawiedliwej ceny, jakości towarów, czystości wody pitnej);
- zdrowia (np. dostępu do wody, łaźni, czystości przestrzeni publicznej);
- ochrony areału rolnego i leśnego stanowiącego podstawę egzystencji mieszkańców miasta (np. ograniczenia nadmiernej wycinki drzewostanu);
- bezpieczeństwa budowlanego i przeciwpożarowego (np. eliminacji łatwopalnych materiałów);
- obronności (np. powinności militarne mieszkańców na rzecz miasta, ochrona murów);
- kwestii moralno-religijnych (np. zakazu handlu w niedzielę, karania cudzołóstwa);
- opieki nad sierotami, starymi i chorymi (np. szpitalnictwo, domy dziecka);
- szkolnictwa (np. fundowania budynków i stypendiów).
Organizatorzy Forum Młodych Badaczy Miast:
Dr Radosław Kubus (Instytut Historii UG)
Dr Wacław Kulczykowski (Instytut Historii UG)
Dr Julia Możdżeń (Instytut Historii UG)