Uniwersytet Wrocławski
„Kartograficzny obraz rzeki w miastach śląskich epoki średniowiecza i epoki nowożytnej”
Streszczenie:
Rzeka była jedną z przyczyn wyboru miejsca lokacji miasta średniowiecznego. Jednym z najbardziej oczywistych przykładów znaczenia rzeki dla miasta jest wzmiankowanie jej brzegu w trzonie jego nazwy. Tak jest w wypadku miasta Brzeg (Brieg)– jednej ze stolic piastowskiego Śląska i jednego z 4 najważniejszych ośrodków średniowiecznych tej dzielnicy. Dzieje miasta a także jego historyczna kartografia przynoszą wiele informacji zarówno na temat, młynów, portu rzecznego jak i przeprawy mostowej w tym mieście.
Wybór nadrzecznego usytuowania ośrodka miejskiego związany był z takim ukształtowaniem koryta rzecznego które pozwalało na łatwą konstrukcję przeprawy mostowej. Szczególnie znamienny jest tu przykład wrocławski z szerokim nurtem rzeki podzielonych tu na wiele węższych odnóg. Poruszane wodą młyny były w okresie średniowiecza ważnym narzędziem generowania dochodów miasta jak i związanych z miastem instytucji kościelnych. Podzielona na kilka odnóg Odra stanowiła jednak dla miasta nie tylko szansę, lecz również z powodu grożących mu powodzi zagrożenie. Bronić przed nim miały Wrocław liczne wały warunkujące już w okresie średniowiecza powstanie szlaków komunikacyjnych. Widoczne są one jednak najlepiej na planach z końca XVIII wieku. Historyczna kartografia pozwala też na rozpoznanie przebiegu i najbliższego otoczenia zasypanej już w połowie wieku XIX wrocławskiej fosy wewnętrznej.
Po drugiej stronie skali w stosunku do Wrocławia, jeżeli chodzi o wielkość śląskiego ośrodka miejskiego znajduje się Milicz. Miasto usytuowano na granicy północnej Śląska, którego praktyczna granicą była rzeka Barycz. Historyczna kartografia ukazuje niezwykłe znaczenie dla kształtu nowożytnego miasta nurtu rzeki, a z drugiej strony otaczających go czasowo wypełniających się wodą stawów. Naturalny bieg wód został w tym mieście w roku 1797 przekształcony i wykorzystany dla stworzenia monumentalnego założenia parkowego.
Bieg rzeki, jak potwierdza to historyczna kartografia ma też niezwykłe znaczenie dla miast z nią mniej kojarzonych, takich chociażby jak położony nad Oławą Wiązów. Miasto położone zostało na nadrzecznej skarpie, a stromizna jej stoku wpłynęła bezpośrednio na formę wyznaczonych w mieście parceli, a także na formę zachowanego do dziś częściowo nowożytnego broniącego miasto bastionu.
Jedną z zasadniczych do dzisiaj aktualnych z powodów ekologicznych informacji niesionych przez XVIII wieczny materiał kartograficzny jest ta, która dotyczy pierwotnego biegu rzek i usytuowania zbiorników wody stojącej. Ogrom wysiłku włożony przez kartografów w wytworzenie map i planów ilustrujących te elementy środowiska naturalnego i ich zmiany doskonale potwierdza ważność tego naturalnego czynnika już kilkaset lat temu. Temat ten wobec nowych wyzwań ekologicznych wydaje się jednak nadal aktualny. Z tej przyczyny obiektywne przecież informacje niesione przez historyczną kartografię zyskują coraz większe znaczenie.